सुदूरपश्चिम प्रदेशका जिल्लामा फौजीकिराको प्रकोप बढ्दै

धनगढी मंसिर २
सुदूरपश्चिम प्रदेशका विभिन्न जिल्लामा अमेरिकन फौजीकिराको प्रकोप बढ्दै गएको छ । नेपालको झापाको गैंडाकोटमा २०७६ साल बैशाख २६ गते देखापरेको फौजीकिरा सुदूरपश्चिम प्रदेशमा पहलिो पटक कञ्चनपुरको महाकाली नगरपालिकामा देखिएको थियो ।
सुदूरपश्चिम प्रदेश कृषि निर्देशनालयका अनुसार प्रदेशको कञ्चनपुरमा पहिलो पटक फौजीकिराको पहिचान भएको थियो । कृषि निर्देशनालयका अनुसार हाल सो किरा बझाङको जयपृथ्वी नगरपालिकामा पनि पहिचान भइसकेको छ । निर्देशनालयले बैतडीमा पनि अमेरिकन फौजीकिरा रहेको आशंका गरेको छ ।
कृषि निर्देशनालयले पहिचान भइसकेकाले सावधानी अपनाउन सम्बन्धीत निकाय, सरोकारवाला तथा किसानहरूसंग अनुरोध गरेको छन् । ‘सुदूरपश्चिम प्रदेशका दुई जिल्लामा फौजीकिराको पहिचान भईसकेको छ’ निर्देशनालयका निर्देशक यज्ञराज जोशीले आइतबार अनुमोदनसंग भने– कञ्चनपुर, कैलाली तथा चुरे क्षेत्रमा यसको जोखिम अधिक हुने सम्भावना छ । उनले यो किराप्रति सजग र सर्तक रहन कृषि ज्ञान केन्द्र, स्थानीय तहको कृषि शाखालाई जानकारी गराइ सकिएको बताए ।
उनले प्रदेश कृषि निर्देशनालयले अमेरिक फौजीकिराको पहिचान तथा व्यवस्थापन गर्न प्रदेश स्तरिय कार्य दल गठन गरेको जानकारी दिए । प्रदेश कृषि निर्देशनालय प्रमुख जोशीका अनुसार निर्देशनालयका निर्देशकको संयोजकत्वमा १३ सदस्यीय कार्यदल बनेको छ ।
यसैगरी कृषि ज्ञान केन्द्रको प्रमुखको संयोजकत्वमा नौ वटै ज्ञान केन्द्रमा पनि कार्यदल गठन भइसकेको छ । उनले भने– सुदूरपश्चिम प्रदेशमा फौजीकिराको पहिचान भइसके पनि अन्नबालीमा नोक्सानी गरेको अझै सूचना प्राप्त भएको छैन । उनले सुरुमै सावधानी अपनाइए यसको जोखिमबाट बच्न सकिने बताए ।
निर्देशक यज्ञराजले भने– फौजी  किराको जोखिम बढ्न नदिन विषादी व्यवसायीहरूलाई पनि आवश्यक जैविक तथा रसायनिक मलको नाम पनि उपलब्ध गराइसकेका छौं ।’

के हो अमेरिकन फौजीकिरा ?
काउली, बन्दागोभीमा लाग्ने सुर्तिको लार्भासंग धेरै हदसम्म मिल्दोजुल्दो यो किरा अमेरिकी महादेशको उष्ण तथा उपोष्ण क्षेत्रहरूको रैथाने मानिएको कृषि विज्ञहरू बताउ“छन् । यो मकै बालीमा लाग्ने पुतली वर्गको रात्रीचर किरा रहेको जनाइएको छ ।
प्लान्ट क्वारेन्टिन र विषादी व्यवस्थापन केन्द्रका बरिष्ठ बाली संरक्षण अधिकृत महेशचन्द्र आचार्यले यो किराको लार्भाले मकै लगायत तीन सय ५३ विभिन्न प्रजातिका विरुवाहरूमा नोक्सानी पुर्याउनेसक्ने बताए । उनले मुख्यतः यो मकै बाली मन पराउने यो किराले मकै नपाएमा जुनेलो, धान, गहु“, कोदो, उखु, घा“से बालीहरू, काउली वर्गका तरकारी बालीहरू, तेल बालीहरू, काक्रो लगायतका लहरे तरकारी, बदाम, भटमास, प्याज, कपास, गोलभे“डा, आलु बालीहरूमा समेत क्षति पुर्याउन सक्ने बताए । उपयूक्त आहारको खोजीमा व्यस्क पुतली अण्डा पार्नु अगाडि पा“च सय किलोमिटर टाढासम्म उडेर जान सक्दछ ।
वरिष्ठ बाली संरक्षण अधिकृत आचार्यले भने– अन्य पुतली वर्गका किराहरूजस्तै यस किराको पनि जीवन चक्रमा चार अवस्था (अण्डा, लार्भा, प्युपा र व्यस्क) हुन्छ । जुन पुरा गर्न २८ देखि ४८ दिनसम्म लाग्ने गर्दछ । नेपालकै खुमलटारको प्रयोगशालामा गरिएको अध्ययनमा २७ डिग्री सेल्सियसमा २७ देखि ३२ दिनसम्म जीवन चक्र पुरा भएको थियो ।’ उनले अत्याधिक वर्षाको अवस्थामा यसको जीवन चक्रमा प्रतिकुल प्रभाव पार्ने बताए । उनले भने –‘नया“ ठाउ“मा पहिलो पुस्ता अन्यत्रबाट आएर आक्रमण गर्ने र त्यसपछि उष्ण हावापानी भएका क्षेत्रमा वर्षामा चार देखि ६ पुस्तासम्म र चिसो मौसम हुने क्षेत्रमा दुई पुस्तासम्म हुन सक्ने अनुमान छ ।
सन २०१५ सम्म अमेरिकामै सीमित रहेको यो किरा सन २०१६ मा पहिलो पटक अफ्रिकी देश नाइजेरियामा पहिचान भइ हालसम्म त्यस महादेशका अन्य थप ३० देशहरू र सन २०१८ को मे महिनामा एशिया महादेशमा भारतको कर्नाटक राज्यमा पहिचान भएको थियो । एशियाको हालसम्म बंगलादेश, श्रीलंका, म्यानमार, भियतनाम, थाइल्याण्ड, इण्डोनेसिया जापान, कोरिया, लाओस, मलेसिया, चीन, ताइवान तथा उमनमा फेला परिसकेको छ ।

कसरी थाहा पाउने मकै बालीमा क्षति पुर्याउने किराबारे ?
बरिष्ठ बाली संरक्षण अधिकृत आचार्यले लार्भा अवस्थाले मकैको पात, गुर्भा, धानचमरा, जु“गा, घोगा तथा डा“ठमा समेत क्षति पुर्याउने बताए ।
‘झुण्डमा पारिएको फुलहरूबाट निस्कने वित्तिकै सानो लार्भाले शुरुमा वरिपरिको पातको बाहिरी सतहमा मात्र कोत्रेर खान्छ, जसले गर्दा पातमा सिसाको झ्यालजस्तो आकृतिहरू देखिन्छन् । त्यसपछि यी लार्भाहरू आफैले बनाएको रेसाहरू र हावाको मद्दतले अन्य बोटहरूमा फैलिन्छन्’ उनले भने –‘कलिलो अवस्थाको मकैको गुवोभित्र प्वाल पारी पस्दै खान थाल्दछन् र विरुवा बढ्दै जा“दा पातमा लहरै स–साना प्वालहरू परेको देख्न सकिन्छ ।’ उनले लार्भाहरू बढ्दै जा“दा परभक्षि स्वाभावको समेत हुने बताए ।
‘किराको आक्रमण भएको ठाउ“मा काठको धुलो जस्तो विष्टा प्रशस्त मात्रामा देखिने र अत्याधिक आक्रमण भएको अवस्थामा मकैमा असिनाबाट भएको क्षति जस्तै पातहरू छियाछिया भएको देखिन्छ’ उनले भने –‘विरुवा हुर्कदै जादा मकैको धान चमरा, जु“गा र घोगामा समेत पसेर यसले नोक्सान गर्न सक्दछ ।’
नियन्त्रण नभए खाद्य संकट निम्तिन सक्ने
नेपालको सबै जिल्लामा खेति गरिने मकै दोस्रो महत्वपूर्ण खाद्यान्न बाली मानिन्छ । यसको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा दुई दशमलब पा“च प्रतिशत र कृषि क्षेत्रको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा सात दशमलब ३५ प्रतिशत योग्दान रहेको छ ।
‘सरकार, व्यवसायी, किसान एकलैले मात्र यो किराबाट हुन सक्ने नोक्सानीलाई व्यवस्थापन गर्न सक्दैन’ विउ व्यवसायी संघ प्रदेश अध्यक्ष लोकराज जोशीले भने –‘यसका लागि सबै सरोकारावालाहरू र कृषकहरू यस किराको व्यवस्थापनमा चनाखो हुनुपर्छ । यसका लागि एकिकृत उपायहरू निर्माण गरिनुपर्छ ।’ उनले किराको समयमै व्यवस्थापन गर्न नसके खाद्य संकट उत्पन्न हुन सक्ने बताए ।
‘नेपालमा धान पछि दोस्रो खाद्यका रुपमा पनि मकै हो । यो किराले पहिला मकै र मकै नपाए अन्य प्रजातीमा क्षति पुर्याउने जनाइएको छ’ उनले भने –‘किराको व्यवस्थापन नभएमा मकैसहित अन्य अन्नवालीको उत्पादनमा ह्रास आउने खतरा बढ्छ ।’
विषादी व्यवसायी समितिका केन्द्रीय सदस्य यज्ञराज बास्तोलाले अमेरिकन फौजीकिराको पहिचान तथा व्यवस्थापन बारे वडा तहसम्मै जनचेतना फैलाउन आवश्यक रहेको बताए ।
‘विशेषत किराले अन्नबाली, तरकारी बाली लगायतमा नोक्सानी पुर्याउ“छ’ उनले भने –‘यी काममा किसानहरूनै संलग्न हुने भएकाले कुन मल, कति परिमाणमा, कसरी प्रयोग गर्ने लगायतका बारेमा उनीहरूलाईनै जानकारी दिनुपर्छ ।’ उनले कृषि ज्ञान केन्द्र, स्थानीय तह, वडा कार्यालयहरूले यसबारे किसानहरूलाई जानकारी गराउनुपर्ने सुझाव दिए । उनले मकैनै उत्पादन नभए त्यसबाट बनाइने परिकारहरू पनि पाउन मुस्किल हुने बताए ।
दिर्घकालिन योजना बन्नुपर्छ– प्रदेश कृषिमन्त्री
सुदूरपश्चिम प्रदेश भुमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्री विनिता चौधरीले कृषि क्षेत्रमा देखिने समस्याको समाधान गर्न दिर्घकालिन योजना बन्नुपर्ने बताइन् ।
‘सरकारले किसानमा जहिले समस्या आएपछि चा“सो दिने पछि ध्यान नदिने प्रवृत्तिले किसानहरूले समस्या भोग्नुपरिरहेको छ’ मन्त्री चौधरीले भनिन्– किसानले भोग्ने मल अभाव, बालीमा लाग्ने रोग तथा किराको व्यवस्थापन, सिचाई अभाव लगायतका विभिन्न समस्याको समाधान गर्न दिर्घकालिन योजना बनाउनुपर्छ ।
कृषिमन्त्री चौधरीले आम किसानले बाली लगाउने समयमा वीऊ र मल अभाव, उम्रने बेला रोग तथा किराको जोखिमको समस्या भोग्नुपर्ने अवस्था रहेको बताइन् ।
मन्त्री चौधरीले प्रदेशका सबै जिल्लामा दक्ष जनशक्ति सहितको एक बाली विज्ञान अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्नुपर्ने बताइन् । ‘प्रदेशमा एउटा मात्र बाली विज्ञान अनुसन्धान केन्द्र छ । त्यसले नौ वटै जिल्लामा किसानहरूले भोग्नुपर्ने किराको समस्या, रोगको समस्या, नया“ विउको अध्ययन लगायतका काम गर्न सक्दैन्’ उनले भनिन् ।
मन्त्री चौधरीले अन्न बाली तथा तरकारी किराले सखाप पारेपछि मात्र व्यवस्थापन गर्नमा ध्यान दिने गरेको बताउ“दै –‘किरा र रोग लाग्नु अगाडिनै सरकारले त्यसको व्यवस्थापनको योजना, विषादी पहिचान गरेर किसानलाई जनचेतना फैलाउनुपर्छ ।’ मन्त्री चौधरीले कृषि प्राविधिककै कारण अहिले तरकारी तथा अन्नबालीमा बढी विषादी प्रयोग भएको आरोप लगाइन् । ‘पहिला किसानले परम्परागत ढंगले मल प्रयोग गरेर खेती गर्दा प्राविधिकहरूले रसायनिक मल प्रयोग गर्न सुझाव दिए । तर, कतिमात्रामा गर्ने भन्ने ज्ञान किसानहरूलाई दिएनन्’ उनले भनिन् –‘अहिले किसानहरूमा रसायनिक मलको प्रयोग बढ्न थालेपछि जैविक मलको प्रयोग गर्न सुझाव दिइरहेको छ ।’
प्रशिक्षक प्रशिक्षार्थी तालिम
यसैबीच, धनगढीमा आईतबारदेखि अमेरिकन फौजीकिराको पहिचान तथा व्यवस्थापन सम्बन्धी प्रशिक्षक प्रशिक्षार्थी तालिम शुरु भएको छ ।
प्रदेश कृषि निर्देशनालय र यूएसएस किसान २ परियोजनाको संयुक्त आयोजनामा शुरु भएको तालिमको भुमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्री विनिता चौधरीले उद्घाटन गरेकी थिइन् ।
सो अवसरमा मन्त्री चौधरीले कृषिका कार्यक्रमलाई नया“ ढंगले अघि बढाउनुपर्ने सुझाव दिएकी थिइन् । उनले भारतबाट आयातित हाइब्रिड विउका कारण पनि किसानहरूले नया“ चुनौति भोगिरहनुपरेको बताइन् ।
आज (सोमबार)सम्म चल्ने तालिममा प्लान्ट क्वारेन्टिन तथा विषदी व्यवस्थापन केन्द्रका वरिष्ठ बाली संरक्षण अधिकृत महेशचन्द्र आचार्य, किसान २ परियोजना निर्देशक हरिशचन्द्र देवकोटा, नेपाल कृषि अनुसन्धान किट विज्ञान महाशाखा प्रमुख अजयश्री रत्न बज्राचार्य लगायतले अमेरिकन फौजीकिराको पहिचान, व्यवस्थापन, ईतिहास, प्रयोग गर्न सकिने विषादी लगायतका बारेमा प्रशिक्षण दिने छन् ।
कार्यक्रममा प्रदेशका नौ वटै कृषि ज्ञान केन्द्रका प्रमुख, बाली विज्ञान अनुसन्धान केन्द्रका प्रमुख, विउ व्यवसायी, विषादी व्यवसाय, कृषि क्षेत्रमा काम गरिरहेका संघ÷संस्थाका पदाधिकारी लगायतको सहभागिता रहेको छ ।
प्रदेश कृषि निर्देशनालयका प्रमुख यज्ञराज जोशीको अध्यक्षतामा कार्यक्रम भएको थियो । किसान परियोजना २ का निर्देशक हरिशचन्द्र देवकोटाले स्वागत गरेको कार्यक्रमको सञ्चालन निर्देशनालयका कृर्षि अधिकृत श्यामराज जोशीले गरेका थिए ।